بررسی علل خاموشی و راهكارهای مقابله با آن
ازیک طرف پیشی گرفتن نرخ رشد تقاضای برق از نرخ رشد عرضه آن و از سوی دیگر احتیاج به زمان زیاد و ضرورت سرمایه گذاری فراوان برای توسعه ظرفیت های تولید و انتقال و توزیع، مسائلی هستند که موجبات کمبود برق و بروز خاموشی را فراهم ساخته و این در شرایطی است که کلیه بخش های اقتصادی، رفاهی و اجتماعی براثر وقوع خاموشی متحمل خسارت می شوند که مقدار آن متأثر از وابستگی فعالیتهای هر بخش به انرژی الکتریکی بوده، در این راستا شناسایی علل بروز خاموشی و راهکارهای مقابله و جلوگیری از آن قابل توجه است.
به گزارش خبرگزاری نفت و گاز به نقل از ایسنا، طبق تحلیل سندیکا صنعت برق، از آنجاکه برق به سبب خصوصیت های فیزیکی آن، به صورت اقتصادی انباشت پذیر نیست، ازاین رو امکان ذخیره سازی ندارد، بنابراین مانند سایر کالاهای اقتصادی نیست که در صورت کمبود بتوان از خارج شبکه تولید و مصرف تهیه و توزیع کرد، درنتیجه مواقعی که میزان مصرف لحظه ای سمت تقاضا از مجموع میزان تولید و قابل توزیع پیشی می گیرد، خاموشی رخ می دهد.
به عبارت دیگر با توجه به این که افزایش ظرفیت عرضه برق تنها با اضافه شدن تاسیسات تولیدی مقدور است و افزایش این ظرفیت زمان بر است (بصورت فوری و مقطعی قابل افزایش نیست)، میتوان گفت پدیده خاموشی زمانی رخ می دهد که عرضه برق در مقابل تقاضا گرفتار کمبود باشد. ازاین رو برای تحلیل خاموشی ها لازم است که وضعیت تولید و مصرف برق را مورد بررسی قرار دهیم که در ادامه عرضه شده است.
روند تولید و عرضه برق
خاموشی های گسترده زمانی بروز می یابد که ظرفیت تاسیسات عرضه برق متناسب با نرخ رشد تقاضا رشد نکرده باشد. ظرفیت تولید برق کشور با یک شیب ملایم در این ده سال افزایش پیدا کرده ولی ترکیب سبد عرضه برق تغییر چندانی نداشته است. در سال ۱۳۹۹ مجموع ظرفیت کشور ۸۵ هزار و ۳۱۳ مگاوات بوده که نسبت به سال ۱۳۹۸ رشدی معادل ۲.۲ درصدداشته است. از این میزان ظرفیت، ۷۱ هزار و ۳۳۱ مگاوات در ارتباط با نیروگاه های حرارتی و ۱۳۹۸۲ مگاوات نیروگاه های تجدیدپذیر (نیروگاه های برقابی و اتمی و تجدیدپذیر) بوده است.
شکل ۲ روند رشد ظرفیت نیروگاهی کشور را نشان داده است. همانطور که در این نمودار دیده می شود نرخ رشد ظرفیت نیروگاهی کشور از ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۹ به طور کلی نزولی بوده است و از ۸.۸ درصد در سال ۱۳۸۹ به ۲.۲ درصد در سال ۱۳۹۹ کاهش یافته است و متوسط رشد سالانه در ده سال قبل ۳ درصد بوده است.
ازآنجا که حدود ۱۴ درصد ظرفیت تولید برق کشور متعلق به نیروگاه های برقآبی است و تولید برق این نیروگاه ها هم متاثر از میزان بارش باران بوده، لازم است توجه بیشتری به این بخش شود. همانطور که در شکل ۳ دیده می شود بین تولید برقآبی ها و میزان بارش یک ارتباط مستقیم وجود دارد و متناسب با رشد یا کاهش بارش، میزان تولید برق هم نوسان یافته است. این مساله از آن جهت اهمیت دارد که با عنایت به شرایط اقلیمی کشور و کم آبی، بروز خشکسالی نه فقط بخش های کشاورزی را متاثر می سازد، بلکه به سبب حجم قابل توجه نیروگاه های برقآبی در تأمین برق کشور، عملا عرضه برق هم متاثر از خشکسالی نوسان می یابد و بخصوص در روزهای پیک و در فصل های گرم سال این مساله خویش را بیشتر نشان داده است.
با توجه به این که توسعه ظرفیت تولید و عرضه برق نیازمند سرمایه گذاری های زیادی می باشد، رشد تولید و عرضه برق متاثر از میزان سرمایه گذاری می باشد. شکل ۴ و شکل ۵روند سرمایه گذاری در صنعت برق را طی سالهای ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۹ نشان داده است. همانطور که در شکل ۴ دیده می شود بخش عمده سرمایه گذاری ریالی کشور در بخش توزیع و انتقال بوده است به نحوی که در ۵ سال گذشته سهم بخش تولید از مجموع سرمایه گذاری انجام شده حدود ۱۵ درصد می باشد. نکته مهم دیگر آن است که میزان سرمایه گذاری متناسب با نرخ تورم نبوده است به نحوی که اگر اثر تورم را از حجم سرمایه گذاری هاخنثی نماییم این روند نزولی می باشد.
به عبارتی اگر معادل ارزی سرمایه گذاری انجام شده را محاسبه نماییم، مشاهده می شود که روند سرمایه گذاری در صنعت برق از سال ۱۳۸۷ نزولی شده و از ۶.۵ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۷ به ۰.۶۳ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۹ رسیده است. این روند نزولی سرمایه گذاری با روند نزولی نرخ رشد افزایش ظرفیت نیروگاهی کشور هم همخوانی دارد. به عبارت دیگربه وضوح دیده می شود که در دهه گذشته رشد سرمایه گذاری در بخش تولید برق منفی بوده و در نتیجه رشد ظرفیت تولید هم منفی می باشد.
روند مصرف و تقاضای برق
همانطور که بیان شد، پدیده خاموشی از شکاف بین عرضه و تقاضای برق ایجاد می شود. برای تحلیل روند تقاضا یا مصرف برق لازم است روند بعضی از شاخصهای آماری حوزه مصرف را موردبررسی قرار دهیم. شکل ۶ مقایسه نرخ رشد تقاضا و رشد تولید برق(عرضه) را نشان داده است. همانطور که در این شکل دیده می شود، روند رشد تقاضا در دهه گذشته صعودی بوده و به صورت متوسط ۵ درصد رشد داشته است. این در حالیست که روند رشد ظرفیت تولید برق کشور در ده سال قبل به صورت متوسط نزولی بوده و متوسط رشد آن سه درصد بوده است. همانطور که مشاهده می شود این تفاوت نرخ رشد منجر به شکاف عرضه و تقاضا می شود که در نتیجه آن حجم عرضه برق از حجم تقاضای برق جا می ماند و منجر به خاموشی می شود.
شکل ۷ تراز تولید و مصرف برق طی سالهای ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۹ را نشان داده است. داده های این نمودار مبین آن است کهروند رشد توان تولیدی نیروگاه های کشور طی ده سال قبل افزایشی بوده و از ۳۹ هزار مگاوات در سال ۱۳۸۹ به ۵۸ هزار مگاوات در سال ۱۳۹۹ رسیده است هر چند که بین سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ تفاوت محسوسی دیده نمی گردد که میتوان مبحث رکود و کاهش فعالیتهای ناشی از محدودیت های کرونا در سال ۱۳۹۹ را عامل این عدم افزایش دانست.
در بررسی وضعیت مصرف برق در سال ۱۴۰۰ و بروز خاموشی های اخیر، بررسی پیک بار در دو ماه اول سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ و مقایسه آن با پیک سال ۱۳۹۹ جالب توجه است. همانطور که اطلاعات نمودار ۷ و ۸ نشان می دهد، میزان پیک بار در ابتدای سال ۱۴۰۰ کمتر از پیک تابستانی سالهای ۱۳۹۹ بوده اما حجم خاموشی ها به مراتب بیشتر از سالهای قبل بوده است. علت این امر را میتوان در روش مدیریت خاموشی های وزارت نیرو دانست.
به نظر می آید در سالهای قبل، با مانورهای مدیریت مصرف که در تابستان ها اجرا می شده است، به جای خاموشی های اجباری، خاموشی های داوطلبانه به صنایع کشور داده می شده است(از طریق تفاهمنامه های عدم مصرف برق در زمان پیک) ولیکن در اوایل سالجاری این سازوکارها هنوز عملیاتی نشده بودند و به شکلی با بروز زودهنگامی ظهور پیک برق، روش های متعارف مدیریت مصرف جاماندند.
در انتها اشاره ای به مبحث مصرف برق تولیدکنندگان غیرقانونی ارزهای دیجیتالی که بعنوان عامل بروز خاموشی های ابتدای سال ۱۳۹۹ مطرح گردیده است، ضروری می باشد. باآنکه تحلیل های عرضه شده از جانب ذینفعان مبحث یعنی صاحبان صنایع تولید رمز ارز از یک سو و مدیران وزارت نیرو از طرفی، متناقض هم می باشد، و به سبب آنکه اطلاعات دقیقی وجود ندارد نمی توان مبتنی بر داده استدلال نمود، ولی میتوان ادعا نمود که مبحث ارزهای دیجیتالی نمی تواند عامل مهمی باشد چون که شکاف بین عرضه و تقاضای برق روندی داشته است که از سالهای قبل وجود داشته است و بدون ظهور ارزهای دیجیتالی (چه قانونی چه غیرقانونی)، پدیده خاموشی بازهم مشاهده می شده است.
راهکارهای مقابله با خاموشی
برای رفع مشکل خاموشی و پیشگیری از تکرار آن، لازم است که میزان عرضه و تقاضای برق در شبکه تراز شوند به عبارت دیگر مجموع تقاضا و مجموع عرضه در یک تعادل قرار گیرند. برای این منظور لازم است راهکارهای بکارگرفته شود که از یک طرف میزان تولید برق را افزایش دهد، و از سوی دیگر حجم تقاضا را بهینه و اختلاف پروفایل بار مصرفی را در ساعت غیرپیک و پیک به هم نزدیک کند. این راهکارها را میتوان به صورت زیر خلاصه کرد:
افزایش ظرفیت تولید و شبکه برق
ظرفیت تولید برق کشور در سالهای قبل رشد کمی داشته است. با توجه به این که در سالهای قبل با رکود اقتصادی مواجه بوده ایم، شکاف بین عرضه و تقاضا کمتر مشاهده می شده است؛ هرچند که انتظار می رود با کاهش تحریم ها و ظهور رشد اقتصادی، کمبود عرضه برق به شکل بحرانی بروز یابد. برای همین ضروریست حجم ظرفیت تولید کل برق کشور افزایش یابد. شکل ۹چشم انداز افزایش ظرفیت تولید برق کشور را در دو سناریو نشان داده است.
در سناریو ادامه وضعیت موجود انتظار می رود سالانه به طور متوسط سالانه حدود ۲۵۰۰ مگاوات به ظرفیت تولید برق کشور اضافه شود و در سال ۱۴۰۴ به ظرفیت نامی حدود ۹۸ هزار مگاوات برسد. اما اگر دولت بخواهد در چهارچوب رشد اهداف برنامه ششم و متناسب با ظرفیت رشد اقتصادی مورد انتظار در اسناد بالادستی کشور، تولید برق کشور را افزایش دهد انتظار می رود سالانه حدود ۴۷۰۰ مگاوات به ظرفیت تولید برق کشور افزوده شود و در سال ۱۴۰۴ به ظرفیت نامی حدود ۱۰۹ هزار مگاوات برسد.
افزایش راندمان نیروگاه های فعلی با اجرای طرح های فناورانه بهینه سازی و تبدیل نیروگاه های گازی به نیروگاه های سیکل ترکیبی، روش هایی هستند که با سرمایه کمتر بازدهی بیشتری برای افزایش ظرفیت برق ایجاد می کنند. همینطور متناسب با افزایش تولید برق، نیاز است که ظرفیت شبکه انتقال و فوق توزیع هم توسعه یابد. شواهد حاکی از آنست که در بعضی از نواحی کشور به سبب مشکلات بخش انتقال، پدیده برق حبس شده، وجود دارد. در این حوزه لازم است طرح های توسعه ای شبکه برق کشور اولویت بندی شوند و طرح های نیمه تمام و حیاتی شبکه، در اولویت قرارگیرند.
با عنایت به سناریوهای پیش روی صنعت، برآورد می شود در افق ۱۴۰۴ به طور متوسط بین ۸ تا ۱۵ میلیارد دلار سرمایه گذاری مورد نیاز است که در شرایط موجود بدون اصلاح نظام مالی صنعت برق قابلت چنین سرمایه گذاری وجود ندارد. برای همین ضروریست که سازوکارهای حاکم بر سرمایه گذاری صنعت برق به نحوی اصلاح گردد که طرح های سرمایه گذاری توجیه اقتصادی پیدا کند تا بخش خصوصی برای سرمایه گذاری در این بخش علاقمند شود.
متنوع سازی سبد عرضه و تغییر مدل کسب و کار تولید-مصرف برق
باتوجه به این که در سالهای قبل عمده تولید برق وابسته به منابع گازی بوده است (شکل ۱۰) و از آنجائیکه در فصول سرما مصرف گاز برای گرمایش به پیک می رسد و به سبب کمبود گاز خاموشی رخ می دهد، لازم است که سبد انرژی های اولیه کشور، تغییر کند و اتکا تولید برق به سوخت گاز کمتر شود.
ازاین رو در الگوی توسعه برق آینده کشور، ضروریست که تجدیدپذیرها بخصوص خورشیدی و تولید همزمان برق و گرما (CHP و CCHP) مورد توجه قرار گیرد. این الگوهای تولید برق نیازمند تغییر الگوی مصرف کننده صرف به مصرف کننده-تولیدکننده برق تغییر کند. برای این منظور لازم است سازوکارها و مدلهای کسب وکاری جدیدی طراحی و ارتباط بین بخش عرضه و تقاضای برق اصلاح گردد.
کاهش تلفات و بهینه سازی مصرف برق (کاهش شدت مصرف)
ازآنجاکه یارانه زیادی به صورت پنهان به برق داده می شود، شدت مصرف انرژی برق در کشور بسیار بالا است و در بخش های مختلف شامل خانگی، صنعتی و کشاورزی، از تجهیزات و فناوری هایی استفاده می شود که بازدهی پایینی دارند. همینطور بخش های زیادی از شبکه توزیع برق کشور به سبب فرسودگی تجهیزات، تلفات بالایی دارند که احتیاج به نوسازی و بازسازی در آنها ضروریست.
برای این منظور لازم است که از راه جایگزینی تجهیزات پربازده به جای کم بازده و نوسازی شبکه های فرسوده توزیع برق، از اتلاف برق مصرف جلوگیری شود و برای این کار لازم است سرمایه گذاری شود و از فناوری های مختلفی استفاده گردد. اجرای این طرح های بهینه سازی نیازمند اصلاح تعرفه های برق و شکل گیری عملیسازوکارهایی مانند بازار صرفه جویی است تا به تدریج شدت مصرف انرژی کشور اصلاح و تلفات برق کاهش پیدا کند. سیاست های قبلی مانند ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید، به سبب غیراقتصادی بودن این نوع طرح ها از یک طرف و آماده نبودن ساختارهای دولتی برای عرضه تسهیلات و پوشش ریسک های سرمایه گذاری از طرفی، عملا موفق نبوده است. برای همین ضروریست سیاست گذاری جامع انرژی کشور برای بهینه سازی مصرف برق کشور، ساختارهای نهادی و سازوکارهای مالی مناسبی را فراهم آورد تا با سرمایه گذاری و اجرای طرح های بهینه سازی، وضعیت مصرف به طور اساسی و پایداراصلاح شود.
اصلاح منحنی بار شبکه برق (پیک سایی)
یکی دیگر از چالش های شبکه برق، اختلاف مصرف برق در ساعات مختلف شبانه روز می باشد به نحوی که باعث کمبود برق در زمان های پیک و در نتیجه بروز خاموشی شده و در بعضی ساعات اضافه تولید برق و کاهش بازدهی تولید می شود. در نتیجه تقاضای یکنواختی برای برق وجود نداشته و منحنی بار دارای اختلاف زیادی در زمان های مختلف می باشد. برای همین منظور لازم است منحنی بار اصلاح گردد تا میزان مصرف و تولید برق یکنواخت تر شده و از نظر اقتصادی بهینه شود. اصلاح منحنی بار نیازمند اولا ثبت مصرف در زمان های مختلف است و از طرفی تعرفه های برق به نحوی منعطف گردد که مشترکان برای بهینه سازی هزینه های خود، الگوی مصرف خویش را تغییر دهند.
اجرای این سیاست نیازمند سرمایه گذاری برای اضافه شدن تجهیزاتی در شبکه برق برای ثبت اطلاعات پروفایل بار (یا استفاده از کنتورهای دیجیتالی) و ابداع روش های نوین تجارت برق (تجمیع سازی صرفه جویی های مصرف کنندگان خرد واستفاده از مزایای آن) می باشد. این موارد هم بدون اصلاح نظام مالی صنعت برق و ایجاد ساختارهای مناسب حقوقی برای هدایت سرمایه گذاران بخش خصوصی و شرکتهای فناور ممکن نمی باشد. برای همین ضروریست سازوکارهای اقتصادی و حقوقی برای پیک سایی به روش اقتصادی و مستقل از فشار حاکمیتی فراهم گردد تا به صورت خودسامان یابنده و از راه مکانیزم های بازار، بهینه شود.
منبع: خبرگزاری نفت و گاز
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب